معرفی موزه نقاشی پشت شیشه

موزه نقاشی پشت شیشه که در برگیرنده آثار زیبا و متنوعی از این هنر است در یکی از بناهای قدیمی تهران با معماری سده اخیر (1309 خورشیدی)، خانه دکتر شقاقی قرار دارد. بنای یادشده را شهرداری خریداری و برای ایجاد موزه‌ای با هدف معرفی هنر نقاشی پشت شیشه بازپیرایی، تجهیز و آماده‌سازی کرده و در فروردین ماه سال 1377 خورشیدی در اختیار سازمان میراث فرهنگی کشور قرار داده است.

موزه نقاشی پشت شیشه یکی از موزه های بسیار دیدنی شهر تهران است که در یکی از خانه های قدیمی تهران راه اندازی شده است. این خانه تاریخی متعلق به دکتر سیاوش شقاقی، یعنی اولین پزشک در رشته بیماری های ریوی بوده است. این خانه قدیمی به مساحت 1400 مترمربع و زیربنای 500 مترمربع، متعلق به اواخر دوره قاجاریه و اوایل دوره پهلوی می باشد. این خانه توسط ورثه دکتر شقاقی به سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران اهدا و پس از بازسازی در سال 1377 خورشیدی، از سوی شهرداری تهران با 310 قلم شیء خریداری گردید و سپس به سازمان میراث فرهنگی واگذار شد. این آثار در زمستان سال 1389 بنا به پیشنهاد معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، به ارگ آزادی منتقل گردید. موزه نقاشی پشت شیشه دومین موزه نقاشی پشت شیشه در جهان و تنها موزه مستقل است که به یکی از شاخه های نگارگری اختصاص داده شده است. این موزه دربر گیرنده مجموعه عظیمی از نقاشی های پشت شیشه ایران است.

نقاشی پشت شیشه هنری وارداتی است که دوره صفویه از اروپای شرقی، هند و چین وارد ایران شد اما بلافاصله رنگ و بویی بومی به خود گرفت و تغییراتی در آن صورت گرفت. تصاویر مربوط به انسان، گل و مرغ، تصاویر هندسی، حیوانات، بناهای تاریخی، مناظر شهری، طبیعت، نوشته و خطوط قرآنی، تک چهره ها، شخصیت های مذهبی و درباری و تاریخی، شاعران و هنرمندان، تصاویری از امامان، دراویش و عامه مردم در حالت های مختلف و تصاویر زنان به شیوه هایی از نقاشی سبک قاجار و آثار مینیاتوری، از جمله موضوعات نقاشی های کار شده بر پشت شیشه هستند.

هنر نقاشی پشت شیشه به جهت اجرای طراحی معکوس و استفاده از رنگ های روشن و اکلیلی، نیاز به مهارت و قدرت قلم و طراحی و ظرافت بالایی دارد. نقاشی های به نمایش درآمده در این موزه شامل موضوعات گوناگون و در زمینه‌های مختلف است. تصاویر مربوط به انسان شامل تک چهره ها، شخصیت های مذهبی و درباری و تاریخی، تصاویری از عامه مردم در حالت های مختلف از جمله نواختن موسیقی، خواندن کتاب و ورزش است. اغلب تصاویر به زنان اختصاص داده شده است و نوع طراحی دربر گیرنده شیوه هایی از نقاشی سبک قاجار و آثار مینیاتوری می باشد.

شیوه‌ی انجام کار

در گذشته روش انجام کار این صنایع دستی به شرح زیر بوده است:

• ابتدا هنرمند طرحی را انتخاب می‌نمود و بر روی خطوط این طرح با استفاده از سوزن و در فاصله‌های نزدیک منافذی ایجاد می‌کرد.
• سپس کاغذی در زیر طرح قرار می‌داد و روی منافذ ایجاد شده به آرامی با گرد زغال ضرباتی اعمال می‌نمود تا طرح مورد نظر به کاغذ زیرین منتقل شود.
• طرح مورد نظر با استفاده از قلم بر روی کاغذ تکمیل می‌شد و در زیر شیشه قرار می‌گرفت.
• در مرحله‌ی بعد، عمل دورگیری یا قلم‌گیری انجام می‌گرفت؛ به این صورت که طرحی که از پشت شیشه نمایان بود با استفاده از قلم و مرکب به روی آن انتقال می‌یافت.
• شیشه‌ی حاوی طرح در محل مناسبی قرار می‌گرفت تا مرکب بر روی آن خشک شود.
• بر روی طرح روی کاغذ سایه‌هایی وجود داشتند که این سایه‌ها با رنگ‌های جوهری رنگ‌آمیزی می‌شدند. با توجه به نبود پوشش برای این رنگ‌ها، از روی شیشه، قسمت پشت محل رنگ‌آمیزی نمایان بود.
• در مرحله‌ی آخر، با توجه به پررنگ بودن لبه‌های مناطق سایه‌دار، هنرمند آن‌ها را با سلیقه‌ی شخصی خود محو می‌کرد. این کار توسط قلموهای گرد و ظریف انجام می‌شد.
• در نهایت طرح مورد نظر بر روی شیشه، رنگ‌آمیزی می‌شد.

در نقاشی پشت شیشه ابتدا جزئیات طرح اجرا می‌شوند و سپس بستر کار رنگ می‌شود. در نهایت، طرح به طور کلی روی شیشه اعمال می‌شود.

کاربرد این صنایع دستی

در ابتدای پیدایش، این هنر دستی جهت تزیین ظروف شیشه‌ای به کار گرفته می‌شد. سپس، با افزایش محبوبیت آن در بین مردم، جهت تزیین اماکن متبرکه نظیر مساجد، کلیساها و خانه‌های اعیانی و اشرافی مورد استفاده قرار گرفت.

هم اکنون، صنایع دستی مزبور از جمله هنرهای منسوخ به شمار می‌رود. با این وجود، برخی از هنرمندان با استفاده از آن در ظروف دکوری و تزئینی، آینه‌های زینتی و… سعی در احیای این هنر دستی دارند. هنر نقاشی پشت شیشه از طریق برپایی نمایشگاه‌های موقت و دائمی تا حدودی به نسل جدید معرفی شده است.

متأسفانه، استادکاران این حرفه هم اکنون فقط از طریق آموزش این هنر به افراد، به کسب درآمد می‌پردازند. به عبارت دیگر، خرید و فروش آثار خلق شده توسط صنایع دستی مزبور بسیار کم‌رنگ شده است. با این وجود، با رونق گرفتن صنعت گردشگری، این امید وجود دارد که گردشگران با به دست آوردن شناخت کافی درباره‌ی این هنر به بازار کار آن رونق بخشند.

نشانی : تهران، خیابان سعدی، خیابان قائدی، پلاک ۲۰۲

تلفن تماس : 77636700-021